Аңыз аймағы: Маңғыстау нені жасырады?

Маңғыстау – Қазақстанның ең жұмбақты және құпия маңыздылыққа толы орындарының бірі. Бұл жерде қазіргі заман мен тарих керемет «сыйысады». Мың жылдап Каспийдің үстінде көтеріліп тұрған құздар, адам салған жаңа соқпақ – қала тұрғындары мен қонақтарының сүйікті жері болып атаңды. Ғасырлар бойы «өмір сүрген» жағадағы тастар заманауи ақ тасты жағалаумен тамаша жарасады.

Адам қолымен жасаған және табиғат сыйлаған әсемдіктерден бөлек, Маңғыстау мемлекеттің ең киелі жері болып саналады. Басқа ешқайда соншалықты киелі жерлер мен соншама мөлшерде әр-түрлі, ауыздан-ауызға оңдаған ұрпақтармен жеткізген аңыздар жоқ.

Біз сіз үшін облыстың ең қызықты аңыздарын жинап қойдық.

Жыландардың саруары туралы аңыз

Шақпақ Ата мешітіне баратын жол әдемі шақпақ шатқалынан өтеді. Шайыр кентінің ескі бір тұрғының айтуы бойынша, аңызда Шақпақ-ата- мешіт салушының шын есімі емес, ол жаумен шайқастарда көрсеткен батылдық үшін берілген лақап. Аңыз бойынша, оның қаруынан шақпақ секілді ұшқындар ұшатын еді.

Өткеннің сақталған құжаттарында «ол Чахмаг-ата деген есіммен белгілі болған. Жолда отты табу қажет болғанда, Шақпақ-ата өзінің бір тырнағымен басқасын ұстағанда, ұшқындар әр-түрлі жаққа төгіліп бастайтын еді» деп айтылған.

Серикбол Кондыбай атты белгілі геоморфолог мифологияда Шақпақ-ата жыландар мен өлген адамдардың саруары болып саналатының, ал тарихи тұлға ретінде – Шопан атаның немересі екенін аңықтады.

Шақпақ-ата – Хожа Ахмед Яссауидің оқуының ізбасары, Маңғыстаудағы 360 киелі әулиеге жатады.

Шақпақ-ата туралы келесі аңыз бар. Бір ауылдың қасында софы өтіп бара жатырғанда, отбасылық риясыз ұрыс-керісінің еріксіз куәгері болып қалған: күйеуі өз әйелің ұрып соғып тұрды. Оның себебі әйелдің баласыздығы болған. Шақпақ-ата  сол сәтте байғұс үшін болсықан. Алғыс пен құрметін білдіру үшін бе, әлде мәңгілік қорларда өмір сүргісі келмегендіктен бе – әйел Шақпақ атаның артынан ерді. Адамдардың айтуы боцынша, олар тоқтаған өмірсіз жерде жер астынан бұлақ пайда болып және шелектеп жаңбыр құйып бастады. Өз қайғы-қасіреттерінен ем таба алады деген үмітпен, адамдар мұнда көшіп бастады.

Қазіргі күнге дейін бұл жерлер ерекше құпияларға толы. Қандай да бір ерекше тыныштық мұнда жолаушыларды өз  құшағына алады.

Белсенді қажылықта орындарда сонғы кезде пенделік қарбалас пайда болды, ал мына жерде жан жоқ. Тас төселген жолмен асықпай ішке кіріп, мешітті сыртынан да, ішінен де көруге болады. Құзды мешітке көтеріліп бара жатырғанда, алыста, астында үкінің дауысын естуге болады.

Туыстарын құтқарып қалған жасөспірім бала туралы аңыз.

Бұрын Қаратау таулары қайнар мен бұлақтарға толы болған. Олар тау сілемдерінің шатқалын толтырды. Мұнда 70-ші жылдары өткен саяхатшылардың айтуы бойынша, бағдырды өткен кезде адам бойынан ұзын жалбыс қопалары мен бұтақты оқпанпен талдар кездесетін еді. Бірақ бүгінгі күні бұлақтар құрғап кетті, жер жетімсіреп қалды.

Шерқала турала аңызда айталады: қалмық әскерлерінің шабуының кезінде түркмендердің бір бөлігі Шерқала тау-қорғанында тығылды. Жаулар тауды қоршап алды. Өмірін сақтап алу үшін, түркмендер құдық қазулары керек болды.

Бірақ қалмықтар оны біліп калды да, су алу жолын жауып тастады. Сол кезде, қоршалған корғанның ішінде болған туркмен Ходжа Хасым оларды аңық өлім күтіп тұрғанын түсініп, өзінің шапшаң 12 жасар Ходжи Нияз баласын таудан жіппен табын жүрген өріске жақын жерде түсірді.

Бұл жерже Ходжа Нияздың сүйікті жүйірігі, әдемі жалы мен құйрығы бар, лақапы Акча-ат ақ аты өрісті болған. Бала жауға көрінбей, атқа мініп, үш күн, үш түн бойы  Хиваға дейін жетіп, қандастарына көмек қажет екенін хабарлады.

Апат туралы білген Хивин түрікмендері шұғыл көмекке шықты. Қалмақтарды қоршап, тірі қалғандарды босатты.

Құтқарылған әйел туралы аңыз.

Ғасырлар бойы Бекет-ата туралы аңыз ауыздан-ауызға айтылып жүр. Бір құрдас көршімен сөйлесіп, күмән білдірді: «Неге Бекет жерді көртышқан секілді қазады, сол жерде бірдеңе үймелестіріп жүр, ал адамдар оны сол үшін әулие дәрежесіне көтерді»? Сол әңгімеге қайтып келуу ұзақ уақыт күттірген жок. Далада күз болды. Құрдас жайлаудан туған Маңғыстауына қыстауга келді. Оның әйелі, түйемен тік жолда жүріп бара жатырғанда, құзға құлап қалды. Оның айтып үлгергені тек «Бекет!» Құрдастын Бекет-атаның тылсым күштері туралы  күмәні бірден жоқ болды:  «Бекет, ұста оны! Оны құтқарсаң саған түйе мен  үш жүз қой беруге уәде беремін». Ал өзі қорқып, айналып өтетін жолмен әйелі құлаған жерге тұра қашты.

Сол жерге жақындап барғанда, әйелі дым болмағандай оның алдынан сұңғақ түйесімен шықты. Оның бірінші сөздері: «Расында, Бекет көмектесті, оған барып кел» болды. Ұзаққа қалдырмай, құрдас Бекет-атаның мешітіне жол тартты. Онымен жаман күні құрдың қасында айтылған құпия дұғасын ешкім естімеді деген үмітте, уәде еткен қойларын ол берген жоқ, қасына тек жас ботаны ертіп келді. Бекет-атамен кездескен кезде, ол жәйдесін көтеріп, түйенің аяғынан қалған төрт көгеріп кеткен ізді арқасын көрсетті:

- Қара

Оның арқасында шабандозбен бірге құлаған қарқашықтан пайда болған қанды іздер болды. Құрдас таңғалып, аблығып қалды:

- Оны не үшін жасадын? Саған өмірін маңызды емес пе?

Құтқарушы оған қысқа жауап берді:

- Біз құрдаспыз. Маған да құрдас қажет. – Және тағы қосты:

- Ал 300 қойды қайда жібересің?

Құрдас таңғалып тұрды: Бекет-ата менің сол қойларым туралы қандай білуі мүмкін? Өз-өзіне келген соң, құрдас саңқ етіп айтты:

- Йа Алла, кешіре гөр! Бекет, сен шынайы доссын! Құрдасынды кешір!

Құрдас Бекеттің аяғына жығылды. Тәубеге келгеннің шашы қалай бір сәтте ағырып кеткенін сол жерде болған адамдардың бәрі көрді. Құрдас өзінің сараңдығы үшін ұялды. Адамдардың айтуы бойынша, Бейнеудегі мешіттің салуының бөлігін ол өз иойна алды.

Ақ ат пен қара өтірік туралы аңыз

Бір күні түркмен қазақтан ат ұрлап алды. Өзінің жасағаны қате екенін түсініп, күнәдән тазаланып алу үшін, ол Бекет-атаға қарай жол тартты. Қазақ өзінің бір түйір көлігінен, асыраушынан, сүйікті атынан  айырылып, көмек табу үшін Бекет-атаға барды. Екі сураушы софның мешітінің алдында кездесті. Атсыз қалған адам софы бірінші өзінің қандасынын дуғасын тыңдау керектігін айтты. Бекет-ата оған жауап берді:

- Бірінші болып келген адам – бірінші. Алғашында мен түркменнің мәселесің шешемін.

Түркмен ұрлап алған атына қайтып барғанда, ол ақтан қараға ауысып кеткенін көрді. Түсіне Бекет-ата «Атты қайтар» деп еңді.  

Таңда ұйқылы-ояу түркмен атты қазақ тұрған киіз үйдің сықырлауығының қасына әкелді. Өз көзіне сеңбей, қара ат қалай қайтадан ақ болғаның көрді.

Қараман-ата туралы аңыз.

Бүгінгі күнге дейін жергілікті тұрғындардың Маңғышлақта көшкен екі рудың арасында бір маңызды іс бойынша дау орын алғаны туралы аңызы жетті. Дауды шешу үшін Қараман-атаның бейтінде әр жақтын жүз адамы ант береді деген шешімге келді. Бір жақ, қателессе де, ант қабылдады. Антты бұзғаннан соң, қателес жақ ант берген жерден жүз қадам жасап, аттарына отырып, үйге жол тарқысы келді. Кенеттен зеңбірекке ұқсас күркүреген дауыс естіді. Олардың бет-әлпеті түніреп, жүз адамның бәрі аттарынан талып құлады.

Халықтың арасында ең кең таралған келесі аңыз: бір күні өзара түркмен мен қащақ халқы сөзге келіп қалды. Дауды достастықпен аяқтау үшін, істі қарауға Бекет-атаны шақырды. Бекет-ата дауды Қараман-атаның бейтінде жасауға ұсыныс берді. Сол кезде қазақтарда тайпаның ең белгілі жанның бір түйір баласына дауласуға әдет болған. Таңдау әйгілі батыр Қожа-назардың баласы Қошанға түсті. Бекет-ата Қошанды өз алдындағы қара атқа отырғызды.  Ер-тоқымға біз тықты да, айтты:

- Егер қазақ халқы дұрыс болмаса, онда жаза дереу аяқталады.

Ойламаған жерден найзағай ұрып, жаңағы бізге ұрды. Бекет ата ұл баланы қолына ұстап, қанатында атынан ұшып, аман-есен қонды. Екінші тарап өзінің жеңілісін мойындамай, өз жерінде, Түркменияда, қасиетті орында Шикабр-Ата (Конеургенч), Қараман-Атадан алты шақырым жерде дауды жалғастыруды шешті. Бекет-ата уақытты бекер жоғалтпауды шешті және Шикабр-атада таңертеңгі намазда кездестіруді ұсынды. Бекет ата Қошанмен бірге аққуға айналып, таңертеңге қарай шартты орынға жетті. Кеш келген соң, түркмендер екінші тараптың жеңісін мойындады. Бекет ата арқасында іс әлеммен шешілді.

Қасиетті Сұлтан-үпе – теңізшілердің қолдаушысы

Аңыз бойынша, Сұлтан-үпе теңізде бататын адамдардың қолдаушысы. Оның есебінде көптеген ерліктер бар. Мысалға, аулие әкесіне Қағбаны Бақырғанға (Хорезм) апарады, ғажап түрмен сойлған сиырларды қайта дүниеге әкеледі және т. б. Бірақ Хаким-ата өз ұлының істеріне шүбәмен және қызғанышпен қарайды. Соған қарап, Сұлтан-үпе әке-шешесімен қоштасып, ендігі көзге көрінбейтін адам болады. Оны естіп, Хожа Ахмед Яссауи Хаким-атаны жазалайды. Аңыздар бойынша, оның әмірі бойынша соңғының бейтінің үстінен қырық жыл Амударьяның суы өткен, ал Бақырған қаласы жойылған.

Сұлтан-үпе жоқ болып кеткеннен кейін жүз жылдай өткен соң, Маңғыстау жеріне ноғайлар келді. Аңыздар бойынша, көшпенді ноғайлар ішінде балдарды сауттылыққа үйреткен бір молла юолған. Оның оқушыларының ішінде бір әлсіз және ақсақ Хейрулла есімді бала болған. Оның үстінен кім және қалай күші жеткенше әлімжеттік жасады: мектепте ол күнде таяқ жейтін еді, оны молла да, ал үйде әке-шешесі де ұрып жүрді. Қурдастары оны қорлап, күнде ренжітетін еді. Бір күні Хейрулла ай далаға кетіп, ендігі кемітулер мен қорлауларды шыдау үшін, өзіне қол салмақшы болды. Бірақ Сұлтан-үпе оның өмірін сақтап қалды.  Бала жасынан және жан күйзелісінен құтылып, ұйықтап қалғанда, киелі қарт адам оған білім мен даналықты шабыттандырды. Ол Хейруллаға жер бетінде отырған қыранды көрген жерде мешіт салуды бұйырған.

Бала ауылға оралғанда, ол молланың,  үлкендердің сұрақтарына өмір көрген, ақиқаттың мәнін білетін адам секілді сауатты, ақылды, салмақты жауап берді,. Баланың даналығы бүкіл халық таң қалды. Хейрулла осыдан кейін далаға кетіп, белгіленген жерге оралды. Әр кезде, үлкен тастарға қолдарымен тиіп, ол қасиетті: «О, Сұлтан-үпе!» деп айтатын. Баланың қолы тиген тастар оңай көтеріліп, қажет болған жерге төселетін еді. Сол себептен Хейрулла мешітті тез салды. Осы ғажап оқиғадан кейін баланың құрметті софы деп атала бастады.